Door architecten ontworpen bouwwerken mogen niet zomaar veranderd worden. Een architect kan zich verzetten tegen wijziging of aantasting van zijn werk. Hoe ver gaat dat auteursrecht? Dat was de vraag in een kort geding, eerder dit jaar, over het ontwerp van de nieuwe entreehal van Eindhoven Airport.
Architecten hebben auteursrecht op hun tekeningen, ontwerpen en schetsen. De Auteurswet kent twee rechten: het exploitatierecht en het persoonlijkheidsrecht. Het exploitatierecht is het recht om het werk te verveelvoudigen of openbaar te maken. Tekeningen mogen niet zonder toestemming van de architect worden gebruikt of gekopieerd. Het persoonlijkheidsrecht geeft de architect het recht zich te verzetten tegen wijzigingen in of aantasting van het door hem ontworpen bouwwerk. De architect heeft daar zijn naam aan verbonden.
De Auteurswet maakt onderscheid tussen ‘gewone ‘wijzigingen, bijvoorbeeld als gevolg van een bestemmingswijziging of wijziging van de gebruiksfunctie (artikel 25 lid 1 sub c Auteurswet) en wijzigingen die gelden als aantasting van het werk.
Gewone wijzigingen zijn toegestaan, mits ze zodanig zijn dat het onredelijk is dat de architect zich daartegen verzet. Hier vindt een afweging plaats tussen de belangen van de oorspronkelijk architect en die van de opdrachtgever.
Bij aantasting van het werk gaat het om veranderingen die afbreuk doen aan de auteursrechtelijk beschermde ‘trekken’ (de kenmerkende onderdelen) van het gebouw én waardoor de goede naam van de architect kan worden aangetast (artikel 25 lid 1 sub d Auteurswet). De architect kan zich tegen dit soort wijzigingen alleen verzetten als hij bewijst dat hij reputatieschade lijdt. Van belang is daarbij hoe het relevante publiek daarover denkt. Bij de beoordeling van het effect van de wijziging op de reputatie van de architect spelen onder meer de aard en ernst van de aantasting, de reden voor de wijziging, de mate van bekendheid van het werk en van de maker bij het relevante publiek en de waarneembaarheid van de wijziging door het relevante publiek een rol.
Bij sloop van een gebouw is geen sprake van aantasting in de zin van de Auteurswet, als het gebouw niet meer bestaat kan de reputatie van de architect niet meer worden aangetast.
In 2005 heeft een ontwerpteam, Constellation, een terminal met kantoren, winkels en horeca op Eindhoven Airport ontworpen. Het ontwerp bevat een aantal kenmerkende onderdelen, waaronder ‘Dakota-vleugels’, afgeronde daklijnen en V-vormige kolommen aan de binnenzijde van het glazen bouwdeel. In 2011 heeft Constellation samen met een andere architect, de eiser in deze procedure, een ontwerp gemaakt voor een uitbreiding (fase 2) van de luchthaven (een verlenging van de bestaande terminal, de toevoeging van een nieuwe terminalhal en een hotel op het dak van het terminalgebouw). In 2021 heeft Eindhoven Airport een aanbestedingsprocedure gehouden voor een verdere uitbreiding van de terminal (fase 3). Eiser heeft niet ingeschreven op de aanbesteding. De opdracht is gegund aan EGM. Dat bureau heeft een voorlopig en definitief ontwerp gemaakt. Eindhoven Airport heeft op basis van dat ontwerp een omgevingsvergunning verkregen. Die is onherroepelijk geworden.
Eiser vordert een verbod om uitvoering te geven aan de uitbreiding van de terminal volgens het ontwerp van EGM. De aanpassingen leiden tot een grove en onherstelbare aantasting van de harmonie en het lijnenspel van het bestaande ontwerp, aldus eiser. Daarmee is sprake van een verminking, althans een aantasting van het ontwerp. Eiser is bij het relevante publiek bekend als architect die de luchthaven heeft ontworpen. Hij dreigt door de aantasting van het ontwerp reputatieschade te lopen (sub d). Subsidiair beroept eiser zich erop dat hij zich in redelijkheid tegen de wijziging kan verzetten (sub c) omdat van Eindhoven Airport mocht worden verwacht dat zij de uitgangspunten van de vormentaal zou handhaven en er geen reden voor Eindhoven Airport bestaat om daarvan af te wijken. Een belangenafweging dient in zijn voordeel uit te vallen.
Eindhoven Airport betwist dat sprake is van aantasting of verminking van het werk. Dat wordt door het ontwerp van EGM namelijk niet aangetast, er wordt alleen een nieuw gebouw naast geplaatst en een verbinding met de terminal gerealiseerd. De kenmerkende elementen blijven evenwel intact en zichtbaar en het ontwerp zorgt niet voor een andere harmonie, een ander lijnenspel of een andere vormentaal. Bovendien wordt de reputatie van eiser niet aangetast. Als er al sprake is van aantasting, is die zeer minimaal. Eiser is ook niet bekend als architect van de terminal en het relevante publiek is overwegend positief over het ontwerp van EGM.
Een belangenafweging dient in het voordeel van Eindhoven Airport uit te vallen omdat de gekozen vormentaal niet meer dan noodzakelijk wordt losgelaten en Eindhoven Airport onevenredig zwaar zou worden geschonden als de bouw moet worden uitgesteld en het ontwerp moet worden aangepast, aldus Eindhoven Airport.
Volgens de voorzieningenrechter is geen sprake van aantasting (sub d). Uit de opsomming van de rechter blijkt welke feiten en omstandigheden in zaken als deze relevant (kunnen) zijn:
Evenmin is sprake van een wijziging (‘sub c’). Weliswaar is sprake van een wijziging van het bestaande werk en heeft de nieuwe entreehal effect op de zichtbaarheid van het bestaande gebouw, of een architect zich daartegen kan verzetten moet worden beoordeeld aan de hand van een belangenafweging. Daarbij spelen in dit geval een rol:
In dit geval werden de persoonlijkheidsrechten van de architect volgens de rechter dus niet geschonden. Dat het echter ook anders kan lopen blijkt wel uit de uitspraak in een procedure tussen architect Fons Verheijen tegen museum Naturalis. Daar oordeelde de rechter in kort geding dat wel sprake was van aantasting van het werk van Verheijen. Naturalis stelde tientallen miljoenen euro’s schade te leiden door de opgelegde bouwstop. Dat mocht haar evenwel niet baten.
De Rijksbouwmeester heeft in 2023 een handreiking geschreven voor opdrachtgevers die gebouwen willen aanpassen. Daarin doet hij een viertal aanbevelingen voor een goede omgang met auteursrecht:
Met deze aanbevelingen worden natuurlijk niet alle problemen opgelost maar zij dragen wel bij aan een zorgvuldige procedure. De opdrachtgever die deze aanbevelingen niet volgt heeft aan de rechter wel wat uit te leggen. En dat geldt, dus, ook voor de architect die het gesprek uit de weg gaat of zich pas heel laat tegen een ontwerp verzet.
Voor vragen kunt u contact opnemen met Per van der Kooi, advocaat vastgoed- en huurrecht.
Wil je elke maand een overzicht van updates en blogs in uw mailbox? Schrijf je dan in voor onze nieuwsbrief!
